Öğrenilmiş Çaresizlik

Öğrenilmiş Çaresizlik Nedir?

Bireyin geçmiş deneyimleri ve çabalarının olumsuz şekilde sonuçlanması ile gelecekte olumlu deneyimler yaşayacağı konusundaki inancını yitirmesi olarak tanımlanan öğrenilmiş çaresizlik erteleme, kaçınma, kendini tekrar etme gibi davranışları da beraberinde getirir. Kişi umutsuzluğa kapılarak kendi durumunu değiştirme gücüne sahip olmadığını düşünür ve denemeyi bırakır. 

Öğrenilmiş çaresizlik, çocukluk veya erişkinlik döneminde, her yaş grubunda görülebilen yaşanan deneyimlere ve koşullara bağlı olarak gelişen bir psikolojik olgudur. 

Öğrenilmiş Çaresizlik Deneyleri

• Pire Deneyi

Pireler 30 cm derinliğinde bir cam fanusun içine konulur ve fanus alttan ısıtılmaya başlanır. Isınan fanustan kaçabilmek için pireler zıplar ve birer birer fanustan çıkarlar. Aradan zaman geçtikten sonra pireler cam fanusun içine tekrar konur ve fanusun kapağı kapatılır. Fanus tekrar ısıtıldığında pireler zıplar ama kapağa çarparak fanusun içine geri düşerler. Birkaç denemeden sonra, pireler zıplamaktan vazgeçmez fakat 30 cm den fazla zıplayamadıkları inancı geliştirirler. Bir süre sonra kapak açılır, fanus yeniden ısıtılır fakat pireler 30 cm den yukarı zıplamadıkları için fanustan dışarı çıkamazlar. 

• Fil Deneyi

Hindistan’da filleri yetiştirmek için filler küçükken alınıp ayaklarına zincir bağlanılır. Yavru filler başta bu zincirden kurtulmayı denelerler ama güçleri zinciri kırmaya yetmez. Defalarca denedikleri fakat her seferinde başarısız oldukları ve sonucu değiştiremedikleri için de umutlarını kaybeder, denemekten vazgeçerler. Aradan yıllar geçip filler büyüdüğünde artık zinciri kırabilecek güçleri vardır ama filler denemeye yeltenmezler bile çünkü onlar başarısız olacaklarına ve özgürlüklerine kavuşamayacaklarına inanmışlardır. Artık kırılamayan şey zincir değil fillerin inancıdır.

• Köpek Balığı Deneyi

Köpekbalığı küçük balıklarla birlikte bir akvaryumun içine konur. Köpek balığı ve küçük balıklar arasına cam bir bölme yerleştirilir. Köpek balığı her acıktığı ve küçük balıkları yemeye yeltendiğinde bu cam fanusa çarpar. Sürekli dener fakat 21 günün sonunda kendi alanından çıkamayacağı ve küçük balıklara ulaşamayacağı inancını geliştirerek denemekten vazgeçer. Vazgeçişin ardından cam bölmeyi çıkarırlar fakat köpek balığı kendi alanından dışarı çıkmayı ve küçük balıklara ulaşmayı denemez bile.

• Köpek Deneyi

24 köpek 3 gruba ayrılır. İlk grup "kaçış grubu" olarak adlandırılır. Bu gruba 500 voltluk zararsız bir elektrik şoku verildiğinde eğer 30 sn içinde odada bulanan pedala basarlarsa elektrik şoku kesiliyor ve acıdan kurtulabiliyorlardı. İkinci grup "boyunduruk grubu" olarak adlandırılır. Bu gruptaki köpeklere elektrik şoku verildiğinde 30 sn içinde pedala bassalar bile elektrik şoku kesilmiyordı. Üçüncü grup kontrol grubu olarak adlandırıldı. Bu köpekler herhangi bir şoka maruz kalmıyorlardı. İlk gruptaki köpekler 30 saniye içerisinde pedala basma davranışı geliştirmiş fakat ikinci gruptaki köpekler başta 30 saniye içerisinde pedala basma davranışı geliştirseler de bir faydasının olmadığını görüp sonrasında bu davranıştan vazgeçmişlerdir. Deneyin ikinci aşamasında tüm köpeklere şok verilir fakat bu sefer tüm köpekler bariyerin üzerinden atlayarak şoktan kaçabilecek durumdadır. Şok verildiğinde başta kaçış ve kontrol grubunda bulunan köpekler bariyerin üzerinden atlayarak elektrikten kaçmayı başarabilmişlerdir. Fakat ilk aşamada boyunduruk grubunda bulunan köpekler, ikinci aşamada şok verildiğinde stresli bir şekilde etrafta koşturmaya başlamış ve sonrasında zemine yatıp şoka maruz kalmaya devam etmişlerdir ve bariyerin üzerinden atlamayı denememişlerdir. Zihinlerinde oluşturdukları inanç onları acıya maruz kalmaya itmiştir.

Çocukluk Döneminde Öğrenilmiş Çaresizlik 

Umutsuzluk ve çaresizlik hissi içerisinde olan yetişkinlerin çoğu çocukluk dönemlerinde bu öğretiyi edinmişlerdir. Ebeveynleri tarafından doğru yönlendirilememiş, ihtiyaçları gerekli düzeyde karşılanamamış veya istismara uğramış çocuklar hayatları üzerinde kontrol yeteneklerinin olmadığını düşünmeye başlayarak sonraki aşamalarda da bu öğretiyi destekler nitelikte davranışlar sergileyebilirler. “Öğrenilmiş başarısızlık sendromu” olarak da adlandırılan bu durum beraberinde kaygı, stres bozukluğu, özgüven düşüklüğü, öfke gibi psikolojik problemlerle birlikte başarısızlığı da getirir.

Öğrenilmiş çaresizlik çocuklarda ne gibi durumlarda gelişir?

• Evde annesine yemek yaparken yardım etmek isteyen çocuk bir tabağı devirdi diye mutfaktan azarlanarak çıkarıldığında kendini beceriksiz görüp bir daha yemek yapmayı denemeyebilir.

• Okulda matematik dersinden kötü not alan öğrenci ebeveynleri ve öğretmeni tarafından sürekli azarlanıyorsa kendini yetersiz ve başarısız olarak nitelendirip ders çalışmayı bırakabilir.

• Arkadaşlarıyla futbol oynayan bir çocuk kilosundan dolayı koşamadığı için arkadaşları tarafından dalga geçildiğinde kendini şişko ve beceriksiz olarak nitelendirip kilo vermekten veya spor yapmaktan vazgeçebilir.

Bu gibi durumlarda sabırla ve destekleyici bir tutumla yaklaşılmalı ve çocuk tekrardan cesaretlendirilmelidir. Çocuğun yaşadığı bu olayın tüm hayatına genellenemeyeceği ve denemeye devam ederse başarabileceği inancı geliştirmesi konusunda desteklenmelidir.

Yetişkinlik Döneminde Öğrenilmiş Çaresizlik 

Öğrenilmiş çaresizlik, yetişkinlik döneminde yaşanılan zorluklara, haksızlıklara veya sınırların korunması gereken durumlarda kişilerin kayıtsız kalmalarına ve pasif bir tutum sergilemelerine neden olur. 

• İş hayatında mobinge uğrayan bir kişi bunları zaten hakettiği inancına kapılarak kendini savunmaktan uzak durabilir.

• Kilosu yüzünden sürekli diyet yapan ve sonuç alamayan bir kişi hayatının sonuna kadar kilolu kalmaya mahkum olduğu inancı geliştirebilir.

• Madde veya alkol bağımlılığı olan bir kişi, birkaç kez bu bağımlılığından kurtulmak için girişimlerde bulunup, terapi alıp başarılı olamadığında umutsuzluğa kapılıp bu alışkanlığından hiçbir zaman kurtulamayacağını düşünebilir.

Bu inançlar ve düşünce kalıpları davranışlarınızı ve sonrasında da hayatınızı yönlendirir. Kontrolsüz stres, sürekli başarısızlık, olumsuz öğrenme deneyimleri, fiziksel/sosyal/psikolojik destek eksikliği, iyimser bakış açısı eksikliği gibi nedenlerle gelişen öğrenilmiş çaresizlik evde, işte ve sosyal yaşantınızda sizi çekingen ve kararsız kılabilir. 

Peki Öğrenilmiş Çağresizlikten Kurtulma Yöntemleri Nelerdir?

Kendinize yardım edebilmeniz için öncelikler yardıma gerçekten ihitiyacınız olup olmadığına karar vermelisiniz. 

• Öğrenilmiş Çaresizlik Belirtilerini Öğrenme

  • Özgüven eksikliği

  • Umudunu kaybetmek ve salt yapmak zorunda olduğu işlere odaklanmak

  • Motivasyon kaybı

  • Anksiyete, depresyon, öfke problemi gibi psikolojik belirtiler

  • Baş ağrısı, uyku problemi, sindirim sorunları gibi fiziksel belirtiler

  • Başarısızlık korkusu

  • Sosyal İzolasyon

Eğer bu gibi durumları kendinizde gözlemlediyseniz kendinize yardım etmeyi denemeli ve gereken durumlarda bir profesyonelden destek almalısınız. Neler Yapılabilir?

• Kendi kendine olumlu konuşma

• Problem çözme becerilerinin geliştirilmesi

• Öz saygı ve öz güven geliştirici aktivitelerde bulunma

• Cesaret aşılayan okumalar yapma

• Spor 

• Destek sistemlerinin kurulması

• Zaman yönetimi 

• Olumlu deneylerin teşviki

• Profesyonel destek

“BİZİM KABUL ETTİKLERİMİZ DIŞINDA ZİHNİN HİÇBİR SINIRI YOKTUR”